Varlıq, fəlsəfənin yarandığı tarixdən günümüzə qədər onun ən əsas məsələlərindən olub. Fəlsəfədə nədən danışılmasa, “varlıq”dan söz açılıb. Gündəlik həyatımızda “var”la bağlı yüzlərlə cümlə işlədirik: “mən varam”, “alma  var”, “Allah var”, yaxud “Allah varmı?” və s. Hər dəfəsində əksər cümlələrimizdə peyda olan bu “varlıq”, “var” necə bir şeydir? Cümlələrimizdə işlətdiyimiz bu “varlıq” bir şeydir, yoxsa sadəcə zehni bir isnaddır?

Bu məsələ bir problem kimi Qərbdə ilk dəfə ingilis filosofu Deyvid Yum (1711-1776) tərəfindən qabardılıb. Ondan sonra bu problemi fəlsəfədə qabardaraq ciddi tətbiq edən filosof İmmanuel Kant (1724-1804) olub. Kanta görə, bir şey haqda “vardır” demək, o şeyin bütün xüsusiyyətləri ilə bağlı mühakimə yürütməkdən başqa bir şey deyil. Məsələn, “Allah var” demək, əslində, “Allah hər şeyi biləndir”, “hər şeyi bacarandır” deməkdən başqa – Allahın bütün xüsusiyyətləri haqda mühakimə yürütməkdən başqa bir şey deyil.

Məsələnin izahı

İnsanın işlətdiyi hər hansı bir nəqli cümləni nəzərə alsaq, orada ilk olaraq iki anlayışla qarşılaşacağıq: subyekt və predikat. Subyekt, propozisiyada haqqında danışılan mövzudur, predikat isə o mövzuya yüklənən hər hansı bir şeydir. Məsələn, “kitab sarıdır” kimi bir propozisiyada “kitab” subyektdir, “sarı olmaq” isə predikat. Eyni şəkildə “kitab var” cümləsinə baxsaq, “kitab”ın subyekt, “var”ın predikat olduğunu görə bilərik. Lakin Kanta görə, bu, anladığımız qədər bəsit deyil. Kant tərkibində “var” olan propozisiyaları gerçək hesab etmir. Kanta görə, “varlıq” xaricdə və zehində heç bir şəkildə fərqlənmir, buna görə də gerçək deyil, sadəcə zehni nisbətdir. Kant örnək olaraq göstərir ki, bir şeyin varlığını inkar etdiyimiz zaman heç bir ziddiyyət irəli gəlmir. Məsələn, “Hadı insan deyil” desək, bu zaman ziddiyyət yaranar, çünki insan olmaq Hadının zati xüsusiyyətidir. Amma “Hadı yoxdur” desək, heç bir ziddiyyət yaranmayacaq, çünki “varlıq” gerçək deyil, sadəcə cümlədəki isnaddır. Biz bir şey haqda “yoxdur” dedikdə, əslində, o şeyi bütövlüyü ilə kənara qoymuş oluruq və heç bir ziddiyyət yaranmır. Biz “üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi 180° deyil” desək, paradoks yaranar, amma “üçbucaq yoxdur” desək, heç bir paradoks yaranmayacaq. Çünki bu zaman üçbucaq deyə bir şeydən danışmamış oluruq.

Kantın gətirdiyi əsas bundan ibarətdir ki, gerçək predikat, öz subyektinə bir şey artırmalıdır. Kanta görə, varlıq gerçək predikat deyil, çünki bir şey haqda “var” dedikdə, o şeyə heç nə artırmamış oluruq. Biz “Hadı var” dedikdə, Hadıya heç nə artırmırıq, sadəcə Hadının Hadı olması və bütün xüsusiyyətləri haqda mühakimə yürüdürük. Burada da “var”ın rolu sadəcə cümlədəki “isnad” olmaqdan başqa bir şey deyil.

Dəyərləndirmə

Yuxarıda verilən izahlardan belə görünür ki, sözügedən problemin bəzi önfərzləri var, belə ki, onlar açıqlanmadığı təqdirdə, problem aydın olmayacaq və uyğun dəyərləndirmə də baş tutmayacaq.

Varlığın predikat olub-olmaması məsələsini araşdırdığımız zaman bu önfərzi aydınlaşdırmalıyıq ki, biz semantik (məntiqi) bir məsələ ilə üz-üzəyik, ya fəlsəfi? Başqa sözlə, bizə “varlığın” qrammatik baxımdan nə olması lazımdır, yoxsa xarici aləmdə nə olması?

Kantın gətirdiyi yeganə əsas, predikatın subyektə bir şey artırmalı olması şərtidir, belə ki, Kant, gerçək predikatın, subyektə bir şey artırmalı olduğunu iddia edir, yəni əks təqdirdə, subyektə yüklənən anlayış, gerçək predikat olmayacaq. Müddəaya baxdıqda burada iki şeyin bir-birindən ayrılmalı olduğunu görürük: məntiqdə predikatın quruluşu və xarici aləm gerçəkliyi. Bu ayırmaya əsasən, məsələnin qoyuluşu da aydınlaşır; biz xarici aləmdə “varlığı” inkar edirik, yoxsa məntiqi baxımdan “varlığın” predikat olmasını? Məntiq elminə əsasən yanaşarsaq, məntiqdə predikat, hər şeydən öncə, subyektə verilən isnaddır. Bu isnad, subyektlə predikatın komponent baxımından tərkibi ilə də həyata keçə bilər, anlayış baxımından ayrılması ilə də, vəhdətdə olması ilə də. Biz “Hadının bədəni ət və sümükdəndir”, “Hadının dərisi qara deyil” və “Hadı var” kimi propozisiyalar qura bilərik. Verilən hər üç propozisiyanın predikatlarının ayrı-ayrı funksiyalara sahib olduqlarını görürük. Lakin bununla belə, hər üç propozisiyada predikat mövcuddur. Bu üç fərqli funksiyanı birləşdirən yeganə funksiya, predikatın subyektə isnad edilməsi funksiyasıdır. Məntiqdə predikat o şeyə deyilir ki, subyektə isnad edilir. Buna görə də məntiqdə “bir şeyin bir şeyə nəyisə artırması” iki başlı ifadədir; bu artırma komponent baxımından tərkibdirmi, anlayışlar müstəvisindəki ayrılıqdırmı, yoxsa iki şeyin eyni, yəni vəhdətdə olmasıdırmı? Biz yalnız predikatın qismlərində bölgü apardığımız zaman “subyektə nəsə artırmalıdır” tipli mülahizələrdən çıxış edə bilərik, bu da predikatdaxili bir bölgü olduğu üçün hər hansı bir nəsnənin predikat ola bilməyəcəyinə əsas ola bilməz. Göründüyü kimi, Kant sırf məntiqə dayanaraq varlığın predikat olmadığını iddia edə bilməz.

Kantın iddiasının, məntiq elminə dair bir problem olmadığı aydındır. Bu zaman Kantın görüşünü belə başa düşməliyik ki, “varlıq” gerçək deyil. Yəni gerçəklikdə “varlıq” deyə bir şey yoxdur, çünki fərzimizə görə, bir şeyin gerçək olması üçün o, subyektinə bir şey artıra bilməlidir. Başqa sözlə, Kantın sözünü belə başa düşməliyik ki, gerçək aləmdə, həqiqi aləmdə “varlıq” deyə biləcəyimiz bir şey olmadığı üçün “varlıq” predikat ola bilməz. Diqqət etmək lazımdır ki, “predikat ola bilməz” dedikdə, məqsəd, “var” gerçəyi deyə bir şeyin xarici aləmdə mövcud olmamasıdır. Yoxsa ki Kant özü də “varlığın”, zehni predikat ola biləcəyi qənaətindədir. Predikat, məntiqdə propozisiyanın əsas mexanizması olduğu üçün Kant “gerçək predikat”, “həqiqi predikat” deyə bir məsələdən söz açır. Buna görə də Kantın görüşünü məntiqi problem kimi yox, fəlsəfi bir problem kimi anlamağa çalışsaq, mahiyyəti bundan ibarət olacaq ki, “varlıq” gerçəklikdə, xarici aləmdə, həqiqi aləmdə yoxdur; boş bir zehni anlayışdır; cümlədəki isnaddan başqa bir şey deyil.

Xarici aləm, həqiqət və gerçəklik üçlüyü

Kantın görüşünü fəlsəfi dildə aydın anlamaq üçün “xarici aləm”, “həqiqət” və “gerçəklik” üçlüyünə diqqət etməliyik.

Biz hər hansı bir nəsnənin həqiqiliyini, orijinallığını bəyan etmək istədikdə, “zehin” və “zehindən kənar” anlayışlarından kömək alırıq. Burada zehin dedikdə əsas məqsəd, nəsnənin ilkin mənada anlayış olmasıdır, belə ki, aksiom olaraq hər bir nəsnə, hər şeydən öncə, bir anlayışdır. Məsələn, mən heç bir ağaca diqqət etmədən “ağacın” nə olduğunu bilirəm, bu, “ağac” anlayışının zehnimdə olması deməkdir. Bəs bu qədər “zehindən kənar”dakı ağaclar?! Məhz bu məqamda biz “zehindən kənar”ı “gerçəklik”, “həqiqət”, “xarici aləm” kimi başa düşürük. Bu mənada gerçək aləm, həqiqi aləm, xarici aləm dedikdə, əslində, üçü də bir şeyə işarə edir; zehindən xaricdə olan nəsnəyə. Kantın görüşü də elə bu məqamda özünü göstərir. Kant varlığın predikat olmadığını deməklə, zenihdən xaricdə, gerçək aləmdə “var” deyə bir gerçəyin mümkünsüz olduğunu iddia edir. Lakin Kantın görüşü qeyd etdiyimiz fəlsəfi mənada da qısırdır. Biz “var”la bağlı propozisiyalarda “varlığın” gerçək olmadığını doğrulamaq üçün gerçək olmanın şərtini “bir şeyin bir şeyə artırılması” kimi başa düşdükdə, bununla bərabər, bir gerçəkliyin, bir xarici aləmin, bir mütləq həqiqətin var olduğunu təsdiq etmiş oluruq, belə ki, bir gerçəkliyin var olduğunu təsdiq edirik deyə, orada “varlığın” hər hansı bir rola sahib olmadığını iddia edə bilirik.

Kantın görüşünün izah edə bilməyəcəyi paradoks da burada ortaya çıxır. Aydın olduğu kimi, Kantın görüşü bir gerçəkliyin, bir xarici aləmin var olduğu təqdirdə anlam ifadə edir. Problem də bundan ibarətdir ki, Kant o xarici aləmin, o gerçəkliyin var olduğunu necə isbat edib. Problemin daha da aydın olması üçün “varlıq” anlayışı ilə “xarici aləm”, “gerçəklik”, “həqiqilik” kimi anlayışların bir-birlərini izah edən ortaq xüsusiyyətli anlayışlar olduqlarına diqqət etmək bəs edir. Varlıq gerçəkliyi xarici aləmi izah edən anlayışdır. Bu baxımdan var olmaqla gerçək olmaq eynilik təşkil edir. Biz “Hadı varlıqdır” kimi bir cümlə qura bilirik. Burada “varlıq” gerçək deyilsə, deməli, gerçəklik, həqiqilik, orijinallıq, xaricilik anlayışları da eyni varlıq kimi heç bir nəsnəyə heç bir şey artırmır. Beləliklə, Kantın görüşünün doğru olması üçün, əslində, gerçəklik də, xarici aləm də, həqiqilik də predikat olmamalıdır, çünki Kant gerçək predikatın ancaq bir şeyə hər hansı bir şey artıran olduğunu iddia edir. Belə bir durumda “gerçək predikat”, “həqiqi predikat” kimi anlayışlar paradoksla nəticələnir. Çünki “gerçəklik”, “həqiqilik” və “xaricilik” anlayışları heç bir şeyə heç nə artırmırlar. Belə bir durumda bu anlayışlar da yoxdurlar – yəni “gerçək predikat” deyillər. Problem də elə budur; bunlar yoxdurlarsa, “gerçək predikat” deyə bir şey də yoxdur ki, biz onun qanunlarına əsasən, “varlığı” inkar edək.

Başqa bir mülahizə ilə biz “varlığın” gerçək predikat ola bilməyəcəyini doğru hesab etsək və gerçək olmanın, həqiqi olmanın şərtini “bir şeyin bir şeyə artırılması” kimi başa düşsək, bu zaman biz gerçəkliyi, xarici aləmi izah etmək üçün “alma var” deməməliyik, əksinə, biz deməliyik ki, alma almadır/ qırmızıdır/ şirindir/ yumşaqdır və s. “var”dan başqa hər şey…

Kantın bu görüşündəki ən qorxulu məqam da məhz buradadır; bu görüşlə barışsaq, gerçək alma ilə gerçək olmayan alma arasında heç bir fərq qalmayacaq. Başqa sözlə, zehnimizdə anlayış olan almadan başqa bir almanın var olduğuna – xaricdə gerçək bir almanın olduğuna heç bir yol tapa bilməyəcəyik. Daha dəqiq desək, ümumiyyətlə, xarici aləmə, bir gerçəkliyin, bir həqiqətin olduğuna yol tapılmayacaq. Almanın alma olmasından və “varlıq”dan başqa hər şey olmasından çıxış edərək, almanın xaricdə var olduğunu isbatlamağa çalışsaq, bu nəticəyə varacağıq ki, “xarici aləm”, “gerçəklik” dediyimiz şey, sən demə, almadır. Çünki – yuxarıda da vurğuladığım kimi – əgər “varlığı” gerçək predikat hesab etməsək, “xarici gerçəklik var”, – cümləsi yalan olacaq və Kantın görüşünə əsasən, doğru olan tək şey subyektə bir şey artıra bilən şeylər olacaq; yəni “bu alma gerçəkdir” – propozisiyası almanın alma olduğuna görə, qırmızı olduğuna görə və “varlıqdan” başqa hər şey olduğuna görə doğru olacaq. Bu da o deməkdir ki, “alma gerçəkdir” – propozisiyasındakı “gerçəkdir” predikatı, əslində, “almadır”, “qırmızıdır”, “şirindir” və “varlıq”dan başqa hər şeydir – deməkdir; yəni təkcə alma isbat olunmalı və başqa hər şey inkar olunmalıdır. Çünki qeyd etdiyim kimi, biz “alma (artırıla bildiyi üçün) gerçəkdir” kimi bir cümlədə “gerçəkdir”i almadan ayrı bir şey hesab etsək, bu zaman sual yaranacaq ki, o gerçəklik var, ya yox? Fərzimizə görə, gerçək predikat subyektə nələrsə artıran nəsnələrdə mümkün olduğu üçün “alma gerçəkdir”, – cümləsindəki “gerçəkdir” almadan başqa bir şey olmamalıdır. Çünki “gerçəklik” eynilə “varlıq” kimi bir anlayışdır; heç bir nəsnəyə hər hansı bir şey artırmır. Buna görə də yoxdur, gerçək predikat deyil. Bu da o deməkdir ki, alma ilə bağlı bütün həqiqi propozisiyalar, ancaq almanın özündən danışan propozisiyalar olmalıdır. Beləcə, həqiqi almanı tapmaq üçün hər dəfə ona nəsə artırmalıyıq, amma eyni zamanda o artırdığımız şeyin də həqiqi olması üçün artırılma gerçəyinə daxil olmalıdır. Almanı şirin olmağa, şirin olmanı da almaya artırmaqla kifayətlənsək, deməli, hər şey almadır və hətta şirin olmağın özü belə, əslində, almadır.

Bu, çox absurd bir yanaşmadır. Birincisi, buna görə ki, bu mülahizəni almadan başqa bütün nəsnələrdə edə bilərik və məsələn, armudu tapmağa çalışdıqda digər hər şey inkar olunmalıdır, armuddakı şirinlik gerçəyini axtardıqda isə digər hər şey və armudun özü də inkar olunmalıdır. Yenidən almaya qayıtdıqda, eyni mülahizələr başlayacaq və biz heç vaxt, zehnimizdə anlayış olan alma ilə həqiqi almanı ayıran şeyin nə olduğunu tapa bilməyəcəyik. Məsələn, biz almanı hər dəfə öz xüsusiyyəti ilə artıraraq izah etmək istədikdə, hər xüsusiyyət özü olmalıdır, özü olduqda da digər xüsusiyyətlər və alma inkar olunacaq. Beləcə, sonsuza qədər uzanan silsilə də nə alma isbat olunacaq, nə də xarici aləm. Son olaraq, bu nəticəni əldə edirik ki, “varlıq predikat deyil” – propozisiyası doğru ola bilməsi üçün bir gerçəklik “var olmalıdır” ki, biz o gerçəklikdə “varlığın” tapılmadığını iddia edə bilək. Bu da birbaşa sözügedən görüşə ziddir. Çünki sözügedən görüşə görə, “varlıq” xarici aləmdə var olmamalıdır. Varlıq xarici aləmdə (həqiqətdə, gerçək aləmdə) var olmadığına görə də “var”la bağlı heç bir propozisiya gerçək (həqiqi) olmayacaq. “Var”la bağlı heç bir təsdiq baş tutmadıqda da “oyektiv reallıq, xarici aləm var” – inamı yalan olmalıdır. Xarici aləmin, obyektiv reallığın inkarı da o deməkdir ki, heç bir gerçəklik, heç bir mütləq həqiqət yoxdur. Heç bir reallıq, gerçəklik yoxdursa, biz “varlıq predikat deyil” deyə bilməyəcəyik. Çünki varlığın predikat olmamasının doğruluğu üçün bir gerçəklik, bir xarici aləm olmalıdır ki, biz o gerçəklikdən, o xarici aləmdən “varlığı” ayıraraq predikat olmasını inkar edək. Varlığın predikat olmasını inkar etdikdə, zehindən kənarda olan bir gerçəkliyi əsaslandırmaq üçün nəsnələrdən – alma, armud, Hadı, daş, dəniz və s. şeylərdən istifadə etməli olacağıq. Fərzimizə görə, varlıq predikat hesab olunmadığı üçün biz heç bir nəsnəyə “gerçəklik”, “xarici aləm” adı qoya bilməyəcəyik. Beləliklə, “varlıq predikat deyil” propozisiyası da doğru olmayacaq, çünki ortada bir gerçəklik olmayacaq ki, orada varlığı inkar edək. Bu isə hər doğru hesab olunduğunda öz inkarı ilə nəticələnən xam skeptisizmdir.

Hadı Hadıyev

Aqora Fəlsəfə Akademiyasının üzvü